Odpowiedź na pytanie "do jakiego sądu złożyć pozew?" nie sprowadza się do jednego zdania. W bardzo dużym uproszczeniu można powiedzieć, że pozew, aby nie został zwrócony/odrzucony, może być złożony do dowolnego sądu. Jeżeli nawet wybierzemy niewłaściwy sąd, to co najwyżej sprawa zostanie przekazana do sądu właściwego. Aby jednak wyjaśnić dlaczego są sądy właściwe i niewłaściwe, czy też jakie skutki i kiedy rodzi wniesienie pozwu do sądu niewłaściwego, niezbędne jest wyjaśnienie, czym w ogóle jest właściwość sądu.

W postępowaniu cywilnym rozróżnia się przede wszystkim właściwość rzeczową oraz właściwość miejscową. Dla naszych rozważań mniej istotna jest tzw. właściwość funkcjonalna. Właściwość rzeczowa określa, który z sądów – rejonowy czy okręgowy – jest właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Domyślnie będzie to sąd rejonowy z wyjątkami określonymi w art. 17 k.p.c. oraz w przepisach szczególnych.

Jeżeli zaś chcemy ustalić, w którym mieście położony jest sąd, do którego należy złożyć pozew, należy odwołać się do przepisów regulujących właściwość miejscową. Przepisy te z kolei przewidują właściwość ogólną, przemienną i wyłączną. Oznacza to, że obowiązują pewne ogólne zasady, według których pozew wnosi się do sądu, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania (ewentualnie miejsce pobytu, gdy pozwany nie ma miejsca zamieszkania). Jeżeli chodzi o osoby prawne właściwym będzie sąd miejsca ich siedziby.

W niektórych sprawach powód może sobie wybrać sąd i wnieść pozew albo według zasad ogólnych, albo zgodnie z przepisami art. 31 – 371 k.p.c. Dotyczy to m.in. spraw o alimenty, o ustalenie pochodzenia dziecka, spraw przeciwko przedsiębiorcy, o roszczenia wynikające z umów lub czynów niedozwolonych, czy też o roszczenia z najmu lub dzierżawy, weksla, czeku.

Przykład:
Na ul. Długiej w Krakowie pan X spowodował wypadek samochodowy, w którym pani Y doznała poważnych obrażeń i przez kilka miesięcy wracała do zdrowia. Pan X ma miejsce zamieszkania w Katowicach. Pani Y zamierza wystąpić przeciwko sprawcy z pozwem o zapłatę kwoty 20.000 zł tytułem odszkodowania. W takiej sytuacji może wybrać i wnieść pozew albo do sądu według właściwości ogólnej (miejsce zamieszkania pozwanego – Katowice), albo wystąpić przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę – Kraków (art. 35 k.p.c.). Rzeczowo właściwy będzie sąd rejonowy.

W niektórych przypadkach właściwość sądu jest ściśle określona, nie może być zmieniona nawet umową stron, a powództwo musi zostać rozpoznane przez sąd właściwy. Dotyczy to m.in. postępowań o własność lub inne prawa rzeczowe na nieruchomości, spraw spadkowych, ze stosunków pomiędzy rodzicami a dziećmi, czy też małżeńskich.

Przykład:
Żona postanowiła rozwieść się z mężem. Mieszkali razem w Krakowie, lecz kilka miesięcy temu mąż się wyprowadził do Gdańska, rozpoczął tam pracę i wynajął mieszkanie. Zgodnie z ogólnymi zasadami żona powinna wytoczyć powództwo przed sąd, w którego okręgu mąż ma miejsce zamieszkania (Gdańsk). Jednakże w sprawach pomiędzy małżonkami wyłączną właściwość ma sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. A zatem skoro żona mieszka nadal w Krakowie to powództwo wytoczyć należy przed sąd w Krakowie (art. 41 k.p.c.). Sądem właściwym rzeczowo będzie w tym przypadku Sąd Okręgowy (art. 17 pkt 1 k.p.c.). Ten sam sąd będzie właściwy, gdyby to mąż zdecydował się złożyć pozew.

Jeżeli możliwa jest właściwość kilku sądów, albo powództwo będzie wytoczone przeciwko kilku osobom, możemy wybrać, do którego z nich wniesiemy pozew. To samo dotyczy sytuacji, gdy nieruchomość położona jest w okręgach kilku sądów.

Przykład:
Pani Y, o której mowa była wyżej, zamierza pozwać Pana X oraz Ubezpieczyciela Z z siedzibą w Warszawie. Pani Y może wybrać nie tylko sąd w Krakowie lub Katowicach, lecz także w Warszawie i pozwać wszystkich przed ten sąd.

A zatem co się dzieje, gdy wniesiemy pozew do sądu niewłaściwego, zupełnie pomijając przepisy Kodeksu postępowania cywilnego?

Aby odpowiedzieć na to pytanie trzeba pamiętać, że niewłaściwość może być usuwalna lub nieusuwalna. Właściwość usuwalna to taka, którą strony mogą/mogły usunąć za pomocą umowy. Z kolei nieusuwalną jest właściwość, której usunąć się nie da. Jak wyjaśniono wyżej będzie to właściwość miejscowa wyłączna, lecz także właściwość rzeczowa.

Jeżeli więc wniesiemy pozew do sądu niewłaściwego, którego niewłaściwość da się usunąć (niewłaściwość usuwalna), sąd doręczy odpis pozwu drugiej stronie i w ogóle nie będzie tej kwestii badał. Dopiero jeśli pozwany podniesie zarzut niewłaściwości, sąd dokona jej sprawdzenia. Natomiast w przypadku niewłaściwości nieusuwalnej sąd z urzędu wyda postanowienie o przekazaniu sprawy do sądu właściwego.

W umowach często strony zawierają zapis, zgodnie z którym np. „wszelkie spory wynikające z niniejszej umowy będą rozstrzygane przez sąd w Krakowie”. Jest to dopuszczalne, o ile nie narusza przepisów o właściwości wyłącznej. Wniesienie sprawy wbrew postanowieniom umowy, choćby sąd nawet wiedział o zawartej umowie, nie powoduje przekazania sprawy sądowi wskazanemu w umowie. Jednakże nasz przeciwnik może podnieść zarzut, że przecież w umowie określono właściwy sąd, a wtedy sprawa zostanie przekazana.

Ustalać czy nie ustalać właściwości?

Mimo wszystko pozew powinno wnieść się od razu do sądu właściwego. Po pierwsze, chodzi o czas. Wiadomo, że w przypadku przekazania sprawy sądowi właściwemu (czy to z urzędu, czy na skutek zarzutu) sprawa nie jest nadal rozpoznawana. Tracimy miesiące, a często zależy nam przecież na jak najszybszym uzyskaniu wyroku. Po drugie, chodzi o miejsce. Jeśli mieszkamy np. w Krakowie, to pod względem logistycznym i finansowym wygodniej nam, gdy sprawa będzie rozpoznawana przez krakowski sąd, niż przez sąd na drugim końcu Polski. Skoro mamy na to wpływ jako strona inicjująca postępowanie, to uczyńmy ten proces jak najmniej dolegliwym dla nas. Niech przeciwnik dojeżdża kilkaset kilometrów, a nie my. Co prawda nie zawsze jest to możliwe, ale zawsze warto o to się postarać. Po trzecie, czasami rozpoznanie sprawy przez sąd niewłaściwy może doprowadzić do nieważności postępowania (np. sąd rejonowy orzekałby w sprawie o rozwód).

To, w jakim sądzie pozew powinien zostać złożony zależy od rodzaju sprawy. Zamierzając wystąpić do sądu pamiętajmy, że chociaż składając pozew do sądu niewłaściwego nie powinno mieć to wpływu na wynik sprawy, to jednak może nam niepotrzebnie utrudnić i wydłużyć proces. Często warto już w pozwie wyjaśnić, dlaczego wybraliśmy ten, a nie inny sąd i na jakiej podstawie ustaliliśmy właściwość. Nie musimy się też przejmować, że nasz przeciwnik np. wyprowadził się w trakcie procesu i sąd, do którego prawidłowo został wniesiony pozew stał się niewłaściwy, gdyż sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia naszej sprawy, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku procesu.